Auteur: Ignace de Haes

Hoera. Duizend keer het zelfde rondje rondom de IJzeren Vrouw
Sinds de start van de coronacrisis loop ik twee a drie keer per dag hetzelfde rondje van 3 km: het rondje om de IJzeren Vrouw in Den Bosch. Ik heb het nu zo’n duizend keer gedaan en elke keer ben ik nieuwsgierig of ik iets bijzonders zie. Inmiddels heb ik dus zo’n 3000 km gelopen. En dat is verder dan van Den Bosch naar Santiago, die weg heb ik ook gelopen.

Zie het bijzondere in het eentonige

Gisteren zag ik een bonte specht hakken in een boom en vanmorgen zag ik aalscholvers bij elkaar zitten in de mist. Corona heeft mij geleerd om het bijzondere te zien in het eentonige. Tenminste wat in eerste instantie eentonig lijkt. Want wat valt er veel te zien en te horen op mijn dagelijkse rondje. Je loopt mee met de seizoenen en bent bewust van de veranderingen die dat met zich meebrengt. Sommige mensen die je tegenkomt groeten en anderen weer juist niet en soms vang ik flarden van gesprekken op. Ik verwonder me elke keer.

Bij verwondering hoor je geen haast te hebben.

In het boekje ‘inleiding tot verwondering’ schreef de Bossche filosoof Cornelis Verhoeven:‘ Verwonderen nee, dat is onze levensinstelling helemaal niet meer, wij werken liever en hard bovendien. We hebben geen tijd om ons ergens over te verwonderen, en als we de tijd al vonden dan hadden we de reden nog niet. Waarom of waarover ons verwonderen: alles is toch heel gewoon en ook het gewone, dat is het nieuwe, went zo snel en verveelt dan’. En verder schrijft hij: ‘bij verwondering hoor je geen haast te hebben. ‘Haast is als het ware de angst om voorbijgerend te worden door de tijd, om door de tijd in de rug te worden aangevallen’.

Dankzij Corona hebben we weer de kans en de tijd om ons over het kleine te verwonderen. Op naar de volgende duizend wandelingen rondom de IJzeren Vrouw. Elke keer verwonder ik me over de dingen die ik zie en hoor.

In het kader van de Radboud-Careerday heb ik weer een workshop ‘Ik weet het niet’ aangeboden (ditmaal in het Engels). Het valt me op dat juist in de Coronatijd we niet weten hoe we er mee moeten omgaan. Het niet weten wat de toekomst brengt, geeft stress.

Weten wat er in de toekomst gebeurt, gaat het menselijk vermogen te boven

Studenten die bijvoorbeeld voor hun masterkeuze staan, willen veel meer informatie krijgen dan strikt noodzakelijk is om een keuze te maken. Dat neemt echter hun onzekerheid niet weg, omdat ze bang zijn om een verkeerde keuze te maken: gevolg is keuzestress. Wanneer ze inzien dat ze die toekomst niet kunnen weten, dat ze niet de consequenties van hun toekomstige keuzes kunnen overzien, dan blijkt dat het keuzeproces te verlichten. Wanneer ze erkennen dat het probleem elders ligt, namelijk hoe om te gaan met de onzekerheid van het eigen niet-weten, dan geeft juist dat veel meer helderheid over het keuzeproces. Alles weten en voorzien gaat het menselijk vermogen te boven. Hetzelfde kun je zeggen hoe we omgaan met de Coronacrisis.

Dus steek energie wat wel in je vermogen ligt

Wat dat betreft heb ik veel geleerd van de Stoa-filosofen. De Stoa heeft grote populariteit verworven, vooral binnen het Romeinse Rijk. Hun werken spreken nog steeds aan omdat de stoïcijnse filosofie een levensfilosofie is die heden ten dagen nog steeds van betekenis is en zeker kan helpen bij het goed nemen van besluiten. Vooral Epictetus (55 -135) heeft ons veel te zeggen. Om tot een optimale gemoedsrust te komen, zou je op moeten houden om je zorgen te maken over iets dat niet in je vermogen ligt en iets te doen wat wel in je vermogen ligt. Wat er in de toekomst gebeurt ligt niet in je vermogen. Daar kun je geen zekerheid uithalen. Wanneer je daar geen energie meer in steekt, dan kun je die energie juist gebruiken om dingen te doen die wel in je vermogen liggen. Dus stop met het ageren tegen corona of te bedenken wat eventueel mogelijk is in de toekomst en gebruik die energie om anderen en jezelf te helpen hoe ermee om te gaan.

En stroom mee met de rivier

Wanneer je beseft dat besluiten over de toekomst buiten je vermogen ligt, dan relativeert dat enorm. De Stoïcijnen zeggen dat wanneer je je aan iets of iemand hecht, dat in principe angst oplevert, omdat je bang bent om het te verliezen. Dat geldt ook over de besluiten die je neemt. Wanneer je er aan blijft hechten, dan levert dat stress op en stroom je niet automatisch mee met de rivier (metafoor van de Stoïcijnen) naar het volgende besluit, maar zwem je tegen de stroom op. Hecht je niet teveel aan de problemen van de Coronacrisis, steek energie in wat nu in je vermogen ligt, kijk om je heen wie je kan helpen en laat de toekomst los. Dit is de kunst van het niet weten in optima forma.

Soms zijn er termen die aan mode onderhevig zijn en iets zeggen over de tijdsgeest waarin we leven. Als loopbaanbeleider kom ik om de haverklap de term ‘persoonlijk leiderschap’ tegen. Wat heb ik een aversie tegen deze term. Ik leg het hieronder uit.

‘Leiderschap’ is dus zo’n term. Dan gaat het niet alleen over Trumpiaanse leiderschapsstijlen, zoals we bij de Amerikaanse verkiezingen beleven, of om leiderschapsstijlen bij een bedrijf of organisatie. Het gaat tegenwoordig ook om leider te zijn van je eigen leven. Overal vind ik cursussen om iets aan mijn eigen leiderschap te doen.

Ik vind leiderschap een vreselijke term. Alsof het leven maakbaar is; alsof je daar volstrekte zeggenschap over hebt. Ik wil helemaal geen leider zijn van mijn eigen leven, dat getuigt naar mijn smaak van een ontzettende arrogantie. Het is alsof ik mezelf op een voetstuk moet plaatsen om mijn leven betekenis te geven. Hoe groot moet mijn ego zijn? Bah.

De Ander

Dan kom ik uit bij de Franse filosoof Emanuel Levinas. Hij heeft een hekel aan ego’s. Levinas baseert zijn filosofie op de ontmenselijking tijdens de tweede wereldoorlog. Aan het fysieke geweld in de tweede wereldoorlog gaat een fundamentele vorm van geweld vooraf: het ontwijken van de blik van de Ander, het niet in de ogen willen kijken van de Ander, de ontkenning dat de Ander een gezicht heeft. Ander schrijft Levinas met een hoofdletter om dat het daar in het leven om gaat. Als je de ander niet meer als mens ziet met een gezicht, kun je hem of haar van alles aan doen.

Levinas heeft het over het gelaat omdat dat het meest sprekende gedeelte van de mens is, dat bijna altijd onbedekt is. Juist nu in Coronatijd zorgen de mondkapjes ervoor dat niet alle mimiek kan zien. Je zoekt de Ander via het gelaat, omdat via het gezicht het innerlijk van de mens ziet. Als er iemand op een voetstuk moet staan dan is dat niet de leider; ook niet de leider in jezelf, maar de Ander. Door via de Ander te denken, worden we aangesproken op onze verantwoordelijkheid en onze egocentrische neigingen.

Pleidooi voor de kleine goedheid

De leider streeft naar een ‘grote goedheid’ en de niet-leider naar de ‘kleine goedheid’, aldus Levinas. Wanneer de mens naar grote goedheid streeft dan gaat dat altijd ten koste van Anderen, de kans dat hij ontspoort is dan groot. De grote goedheid leidde tot de moord op zes miljoen joden in de tweede wereldoorlog. Maar ook de grote goedheid van het persoonlijke leiderschap gaat ten koste van de Ander. Het is in principe een egocentrische bezigheid hoe je je zelf kan leiden hoe je tot de ander kan verhouden, zodanig dat je er beter van wordt.

De kleine goedheid is echter overal, maar wordt weinig gezien, omdat die in principe heel bescheiden en nederig is. Wanneer je via de Ander denkt en op basis daarvan voor de Ander zorgt, dan doe je per definitie het kleine goede. Dat hoeft niet op een voetstuk geplaatst te worden. Zorgen voor iemand is ook zorgen voor jezelf: het geeft voldoening en maakt je bescheiden. Daar heb je helemaal geen leiderschap voor nodig. Zeker niet in tijden van Corona. Integendeel. 

Naar aanleiding van de rellen in Den Bosch tijdens het ingaan van de avondklok heb ik een blog geschreven dat is overgenomen door de website van Volzin.

Ik woon aan de rand van het centrum van Den Bosch en heb samen met veel plaatsgenoten spannende uren meegemaakt. Relschoppers lieten een spoor van vernielingen achter. In plaats van relschoppen zouden ze ‘De zin van het bestaan’ van Viktor Frankl moeten lezen. Frankl schrijft: “Als alles van je afgenomen is, dan heb je nog steeds de geestelijke vrijheid om te beslissen hoe je omgaat met dat wat je overkomt”.

Waardig of onwaardig

Voor wie het niet weet: Viktor Frankl was voor de Tweede Wereldoorlog al een bekende Weense psychiater en hij heeft de concentratiekampen van de tweede wereldoorlog overleefd. Direct na de oorlog publiceerde hij zijn boek De zin van het bestaan. Hij schrijft daarin dat zelfs bij de meest verschrikkelijke, onwaardige omstandigheden je altijd nog de tijd hebt om te bedenken hoe je je daartoe verhoudt: waardig of onwaardig. Als alles van je afgenomen is, dan heb je nog steeds de geestelijke vrijheid om te beslissen hoe je omgaat met dat wat je overkomt.

Zelfs in de concentratiekampen heeft het leven zin. Belangrijk hierbij is dat je na elke gebeurtenis even de tijd neemt hoe je reageert. Het gaat dus niet alleen om de geestelijke vrijheid, maar ook om daar bewust tijd voor te nemen en te bedenken hoe in waardigheid kunt reageren.

Hij had zelf ervaren dat concentratiekampgevangenen zich waardig en onwaardig kunnen gedragen. Ook geeft hij voorbeelden van bewakers die zich onwaardig en waardig hebben gedragen. Zijn leven dankt hij vooral aan de laatste groep. Een avondklok en een concentratiekamp zijn onvergelijkbare grootheden, maar ik moest er sterk aan denken tijdens de hoogtepunt van de rellen.

Norm

Vandaag de dag nemen wij steeds minder de tijd en dus de geestelijke vrijheid om te bedenken hoe wij ons waardig kunnen gedragen. Onwaardig gedrag en onwaardig taalgebruik zijn aan de orde van de dag. Het lijkt zelfs de norm te worden in deze corona-crisis. Het tempo van de samenleving en de anonimiteit van het internet dragen daartoe bij.

Polarisatie en onwaardigheid van de samenleving zelf worden door oproepen op de sociale media bevorderd, zoals in Den Bosch en andere steden bleek.

Zelftranscendentie

Nu weet ik wel dat de Bossche relschoppers Viktor Frankl niet gaan lezen, maar toch gun ik hen zijn gedachtegoed. Ik gun de relschoppers (en anderen) hoe ze via Viktor Frankl tot waardig gedrag kunnen komen en boven zichzelf kunnen uitstijgen.

Volgens Frankl gaat dat via zelftranscendentie. Volgens het woordenboek betekent transcendentie: boven jezelf uitstijgen; het bovennatuurlijke en het bijzondere willen zien. Bij zelftranscendentie leg je zelf de verbinding met het bijzondere: het bijzondere dat de schepping heeft gebracht, de liefde die je geeft en krijgt, en de zorg voor je omgeving.

Op die manier overstijg je jezelf en ga je op een waardige manier met je omgeving om. Ik hoop dat niet alleen de relschoppers, maar velen met mij dit gaan inzien. En zo komen we tot een waardige samenleving. Ook in tijden van corona, want van deze crisis zijn we nog lang niet verlost.

Toen ik in 2012 begon als loopbaanbegeleider werd mij meteen duidelijk dat diploma en ervaring niet doorslaggevend zijn om ergens aangenomen te worden.  Je moet een goed verhaal hebben, maar hoe kom je daaraan? De gedragswetenschappen Mark Savickas heeft een narratieve methode ontwikkeld, waarmee hij verhalen ontlokt die er toe doen. De antwoorden geven inzicht en perspectief voor de toekomst.  Ik zie in de praktijk dat het inderdaad werkt, niet alleen bij het vinden van een baan, maar ook om het eigen leven in nieuw perspectief te plaatsen. Savickas heeft het over life design: je leven opnieuw vormgeven via je eigen verhaal. Het gaat dus niet alleen over loopbaan maar ook over levensloop. In beide woorden zit het woord ‘lopen’: om jezelf te ontwikkelen heb je een weg te belopen en deze methode helpt je om stappen te zetten in elke fase van je leven.
Op 29 september 2020 heb ik een interactieve weblecture gegeven waarvoor zich 760 mensen hebben ingeschreven.

Hier vindt u de tekst hetgeen bespoken is. Hopelijk nodigt deze tekst ook uit om met de zeven wezenlijke vragen aan de slag te gaan waarmee je je toekomst vorm kan geven (via je eigen verhalen).

Nu er overal beelden worden omgegooid heb ik een beeld ontdekt dat er al jaren staat. Vanwege Corona wandel ik dagelijks door Den Bosch en in het pittoreske gedeelte van Den Bosch ‘de Uilenburg’ kom ik het beeld van Cornelis Verhoeven tegen. Deze Bossche filosoof – die vanwege zijn werk de PC Hooftprijs heeft gewonnen – heeft jaren hier gewoond. De Binnendieze stroomde onder zijn huis door.

Cornelis Verhoeven: Corona-filosoof

Als ik zijn werk weet ter hand neem dan is hij de Corona-filosoof bij uitstek. In zijn inleiding tot verwondering (1967) schrijft hij: ‘ Verwonderen nee, dat is onze levensinstelling helemaal niet meer, wij werken liever en hard bovendien. We hebben geen tijd om ons ergens over te verwonderen, en als we de tijd al vonden dan hadden we de reden nog niet. Waarom of waarover ons verwonderen: alles is toch heel gewoon en ook het gewone, dat is het nieuwe, went zo snel en verveelt dan’.

Coronatijd geeft weer de tijd om je te verwonderen over de dagelijkse dingen om je heen, nu de wereld kleiner is geworden. Verwondering wordt een avontuur als je je erdoor laat meevoeren niet wetend waarheen ze hem brengen zal, zo schrijft Verhoeven. Het vanzelfsprekende wordt doorbroken.

Haast is de angst om voorbijgerend te worden door de tijd

Bij verwondering hoor je geen haast te hebben. ‘Haast is als het ware de angst om voorbijgerend te worden door de tijd, om door de tijd in de rug te worden aangevallen’, zo citeer ik Verhoeven met plezier. Mooi schrijven kon hij. Volgens Verhoeven kan je de toekomst niet inhalen. Haastig lopen is het voorbijlopen van het heden en het verleden. Juist de Coronatijd geeft de tijd om geen haast te hebben. Als je haastig loopt dan heb je geen weet van de andere mooie wegen die je voorbijloopt. ‘Snelheid wordt dikwijls gehouden voor een toppunt van vitaliteit, maar het is een spel met de dood’, zo formuleert Verhoeven dreigend.

Coronatijd is mijmertijd

Verhoeven breekt een lans voor het mijmeren:

‘Wij noemen dat denken een mijmeren. Denken is een spel met mogelijkheden, een ruimte scheppen rondom de dingen. Het mijmeren is een spel met die mogelijkheden die de beweging heeft gepasseerd. Mijmeren is een eerherstel aan de gepasseerde mogelijkheden, een bedenken hoe het leven geweest zou zijn, als niet deze, maar geheel andere mogelijkheden zouden zijn verwerkelijk. Het leven is noodgedwongen een weg; het mijmeren herstelt de ruimte rondom deze weg’. 

Over deze zin moet je even kauwen, maar als je hem tot je laat doordringen dan kun je niet anders tot de conclusie komen dat coronatijd ook mijmertijd is. Een tijd om je te bezinnen op grond van het verleden en de wegen die niet gelopen zijn.

Dat wens ik ieder toe. Dankzij mijn wandelingen heb ik de mogelijkheid gekregen om Cornelis Verhoeven uit de vergetelheid te ontrukken. 

Simon Vestdijk is een schrijver die al lang vergeten is. Jaren geleden heb ik hem gelezen en een fragment over keuzes maken blijft altijd bij mij in herinnering. Het komt uit het boek: ‘de dokter en het lichte meisje’. In hoofdstuk 1 heeft hij het over de Griekse halfgod Herakles. Herakles staat namelijk voor een keuze. Op de berg Kithairon kon hij kiezen tussen het brede en het smalle pad. Is hij wel vrij om te kiezen vraagt Vestdijk zich af. Is het niet zo dat we achteraf spijt hebben van de keuze die we wel hebben gemaakt. De vrijheid laat zich alleen maar zien door terug te blikken welke keuze er is gemaakt en vervolgens te mijmeren dat we de andere keuze gemist hebben en ook hadden kunnen doen.

Vrijheid van keuze?

Herakles leunend op zijn knots twijfelt welk pad hij zal nemen. Op het smalle pad staat een strenge vrouw, het is het pad van de deugd. Op het brede pad staat een bekoorlijke vrouw. Het pad van de ondeugd. Wat is nu de vrijheid van het kiezen? Laat hij zich door zijn verlangens leiden of door zijn ratio? Welke keuze hij ook maakt, hij zal altijd denken wat zou er gebeurd zijn als ik het andere pad had gekozen? Hij heeft gedaan wat de Overlevering hem wilde laten doen: hij heeft het smalle pad genomen, want de Goden weten wat goed voor hem is om held te worden. Hier stoppen de mijmeringen van Vestdijk en gaan de mijne door. Waarom heeft hij zich laten voorschrijven om links en niet rechts te gaan? Als hij open stond voor zijn omgeving was hij er misschien achter gekomen dat er ook een geitenpad rechtdoor was.

Door het niet weten te omarmen

Vrijheid is ook om met eigen initiatieven te komen die buiten de opgelegde kaders vallen van het zogenaamde weten. Ik zou gewoon rechtdoor gegaan zijn, alhoewel die keuze hem niet was voorgelegd. Hij deed gewoon wat hem opgedragen was. Een beetje creatief denken kon Heracles kennelijk niet. Wat de toekomst je brengt weet je toch niet en wie weet had Herakles door rechtdoor te gaan zowel zijn ratio als zijn verlangens kunnen bevredigen.

Sindsdien als mij gevraagd wordt of ik links of rechts wil gaan, denk ik altijd bij mezelf: is er misschien ook een mogelijkheid is om rechtdoor te gaan?   

Samen met hoogleraar Aziatische religies Paul van der Velde geef ik een dagworkshop met als titel: ‘de edele kunst van het niet weten’ op vrijdag 19 juni 2020.

Foto-expositie:  ‘Bomen over de weg’.

Ignace de Haes is in zijn sabbatical in 2018 samen met zij vrouw vanuit Den Bosch naar Santiago gelopen. Elke dag heeft hij een boom gefotografeerd en een aantal van deze bomen zijn uitgangspunt geweest voor de publicatie “Bomen over de weg naar Santiago” (uitgave Bernemedia).

Foto-pelgrimage

Een aantal van deze bomen is ook te zien in de Foto-expositie ‘Bomen over de weg’.  Deze expositie is als een soort pelgrimage uitgezet op de 14^e t/m de 17^e etage van het Erasmusgebouw van de Radboud Universiteit, Erasmusplein 1 te Nijmegen.  Vanaf de koffiehoek op de 15^e verdieping ga je eerst na de 14^e verdieping, vervolgens naar de 16^e en 17^e verdieping om vervolgens terug te keren op de 15^e verdieping van het Erasmusgebouw, waar je bij de receptie een stempel kunt krijgen. Het enige wat je hoeft te doen is het volgen van de Jacobsschelpen.

Levensvragen

Bij elke boomfoto is een tekst en een vraag toegevoegd, waarover je kunt bomen. Wanneer je de behoefte voelt om antwoorden te geven op de vragen dan kun je daarvoor een bestemd papier krijgen. Je kunt vervolgens het papier deponeren in de brievenbus in de koffiehoek van de 15^e verdieping.

Wanneer je belangstelling hebt in de publicatie dan kun je je vervoegen bij  Ignace de Haes (kamer E15.19; naast de eerste foto van de expositie). Voor het boek kun je natuurlijk ook naar de lokale boekhandel gaan. Wanneer je de expositie wilt zien dan kun je het beste een afspraak maken: I.dehaes@ftr.ru.nl

Deze expositie is te zien vanaf 31 oktober 2019. Op die dag zal Ignace de Haes om 16.00 uur het boek en de expositie op een feestelijke manier presenteren. Wie daar bij wil zijn, kan dat laten weten: I.dehaes@ftr.ru.nl

Vroeger wist ik het. Ik heb dienstgeweigerd uit pacifistische overtuigingen en mijn vervangende dienst gedaan bij de pacifistische vredesbeweging Kerk en Vrede. In die tijd en daarna ben ik werkzaam geweest voor de Beweging Weigering Defensiebelasting. Ik wist wat mijn overtuigingen waren en het was mooi dat ik ook in die richting werkzaam kon zijn; het was een mooie tijd.  Nu ik ouder ben, meer heb gelezen, meer ervaringen op heb gedaan, meerdere perspectieven tot me laat doordringen weet ik het niet meer en denk ik nu dat ik vroeger pretendeerde het te weten, maar eigenlijk wist ik het toen ook niet.    

Teveel wordt gepretendeerd het te weten

En als ik om me heen kijk zijn er heel veel mensen die pretenderen het te weten. Politici hebben daar een handje van. Zij presenteren de toekomst als een gegeven waar je niet aan mag twijfelen, immers dan kom je als kwetsbaar en onzeker over en dat mag niet. Eigenlijk geldt dat voor iedereen die zegt de waarheid in pacht te hebben. Binnen religies hebben we daar ook duidelijke voorbeelden van.

In mijn functie als loopbaanbegeleider zie ik ook dat jonge mensen die niet precies weten wat ze met de toekomst aan moeten, gaan luisteren naar mensen die het wel pretenderen te weten: ouders, vrienden en zogenaamde deskundigen. Grote kans is dat ze op grond van die angst verkeerd kiezen omdat ze niet naar hun eigen gevoel luisteren, maar naar het weten van de ander. Volgens mij is dit een van de belangrijkste reden waarom na het eerste jaar 35 procent HBO-studenten uitvalt en 24 procent van de universitaire studenten. Ook wanneer de student aan het einde van zijn studie komt, komt dezelfde angst naar voor het Niet Weten naar boven. Maar de toekomst kun je nu eenmaal niet controleren en je kan niet weten hoe die er uit gaat zien. Die toekomst is en blijft een onzekere factor. Ook voor politici die denken het te weten. De zekerheid wordt gezocht in de mythe van het pretenderen te weten.

Bij het Niet Weten sluit je in beginsel niets uit

Naar mijn idee is er veel te weinig aandacht voor het ‘Niet Weten’. En dat is gek. Universitair onderzoek gaat juist uit van dit ‘Niet Weten’. Je stelt een onderzoeksvraag omdat je iets niet weet waar je meer van wil weten en vervolgens ga je data verzamelen om erachter te komen wat je niet weet. Hetzelfde zou moeten gebeuren met iets wat nog belangrijker is dan onderzoek: je eigen loopbaan, je eigen geluk, je eigen toekomst.
Als je het namelijk wel weet dan beperk je de ruimte van mogelijk te onderzoeken data. Wanneer je het Niet Weten aanvaardt als een noodzakelijkheid en juist ziet als een kans om je verder te ontwikkelen, dan stel je je zelf open voor die onzekere toekomst en heb je meer data tot je beschikking om uiteindelijk een keuze te maken; een keuze die niet alleen bij je verstand hoort, maar ook bij je gevoel. Dan laat je je niet door angst leiden en geef je ook minder gehoor aan de verwachtingen van anderen.

Weekend over het Niet-Weten (21-23 juni).

Inmiddels geef ik workshops en schrijf ik artikelen over het niet weten. De grootste uitdaging tot om er een heel weekend aan te besteden. Samen met Paul van der Velde,  hoogleraar hindoeïsme en boeddhisme  ga ik in juni een weekend geven in het klooster in Huissen onder de titel: de edele kunst van het niet weten.  (21-23 juni).  In dit weekend maken we ruimte voor twijfel, en het niet weten. We vliegen het niet weten via twee routes aan: via de storytelling (je eigen verhaal) en via de inzichten vanuit het Boeddhisme. Dit weekend is een groot experiment omtrent het niet-weten. Dus wij weten ook nog niet hoe we dit weekend gaan inrichten. Wat wij en de deelnemers leren en meemaken laten we volstrekt open. We hebben geen einddoelstellingen waaraan de deelnemers zouden moeten voldoen om het weekend tot een succes te maken. Wij nemen onze eigen bagages mee net zoals de deelnemers en laten ons laven aan de edele kunst van het niet weten. Ik ben zeer benieuwd wat hier uit komt en heb er ontzettend veel zin in.

Ignace de Haes