Op 9 september schreef psychiater Esther van Fenema een gastcolumn in de Volkskrant over ‘Geluk is geen product maar een bijwerking van zingeving’. In dat artikel refereerde ze aan het werk van Victor Frankl. Al eerder heb ik een soortgelijke column geschreven en geef ik ook workshops en weekenden over ‘De zin van het bestaan’ .
De ONZIN van geluk
De Griekse filosofen discussieerden al over het fenomeen geluk. Voor Aristoteles was het streven naar geluk gelijk aan het ontwikkelen van goede deugden. Zorgen voor welzijn van de ander neemt hierin een belangrijke plaats in. Voor Aristippus stond geluk gelijk aan het ultieme genot. Het Griekse woord ‘hedone’, dat ‘eigen genot’ betekent, staat model voor een hedonistisch leven. Geluk is zelfzuchtig en staat voor het streven naar een directe lustbeleving. Behoeftes en verlangens worden gemakkelijk en direct bevredigd. Ook Sigmund Freud zei het al: “De mens wil lust en het orgastische geluk.” Het is hevig maar kort. Moeilijkheden, problemen, pijn en lijden worden uit de weg gegaan. In ons streven naar geluk worden we steeds ongelukkiger, omdat ongeluk nu eenmaal bij het leven hoort. Iedereen krijgt op de een of andere manier te maken met ongeluk en lijden. Het gaat er nu juist om hoe je daarmee om kunt gaan. Daarom spreek ik liever niet over ‘geluk’ maar over ‘zin’. Zo kom ik terecht bij de bekende psychiater en Auschwitz-overlevende Viktor Frankl.
Viktor Frankl: de zin van het bestaan
Viktor Frankl heeft als nummer 119.104 de concentratiekampen overleefd. In 1945 schrijft hij het boek: ’De zin van het bestaan; een inleiding tot de logotherapie’ (1945/2005). Hij beschrijft op zeer indringende wijze het leven van een gewone gevangene in het concentratiekamp vanuit het perspectief van een psychiater. Zelfs in een concentratiekamp heeft het leven zin en kan je het lot in eigen handen nemen. Dat is ook de reden dat het streven naar de zin van het leven de primaire motivatiekracht is waarover de mens beschikt (en niet de lust van Freud). De zin van ons bestaan wordt door ons zelf ontdekt en dat gaat ook via de weg van de pijn, het lijden. Iedereen heeft in zijn leven daarmee te maken en soms komt het heel onverwachts en juist dat kan een enorme impact hebben. Daarmee om te gaan heeft pas echt zin.
Via de liefde, het lijden en het hebben van een hoger doel
Viktor Frankl geeft geen definitie van zin, omdat dit bij ieder mens op ieder tijdstip verschillend is. Je probeert op een zo goed mogelijke manier de levensproblemen op te lossen en je taken te vervullen. Tijdens zijn verblijf in het concentratiekamp heeft hij zelf ervaren dat alles je afgenomen kan worden, maar niet je geestelijke vrijheid om te beslissen hoe je omgaat met dat wat je overkomt. En juist die geestelijke vrijheid geeft inhoud en betekenis aan het leven.
Wel geeft hij aan dat er drie pijlers van belang zijn om zin te geven aan het bestaan: liefde (voor de mens, de cultuur en de natuur), lijden (omgaan met lijden dat iedereen treft), en een hoger doel hebben in je leven. Uiteraard zijn deze drie pijlers met elkaar verweven. Voor Frankl is liefde de allerintiemste verbondenheid met de medemens, de cultuur en de natuur. In een ontroerend citaat uit zijn boek (bladzijde 55) verbindt hij de liefde met het lijden en de toekomst.
‘Ik werd door één gedachte beheerst: voor het eerst in mijn leven erkende ik de waarheid. (…) De waarheid – dat de liefde het hoogste doel is waarnaar de mens kan streven. Op dat ogenblik realiseerde ik mij de betekenis van het grootse geheim dat dichters en denkers ons hebben onthuld: Slechts de liefde kan de mens verlossen. Ik begreep dat een mens die niets meer bezit in de wereld, ogenblikken van opperste gelukzaligheid kan beleven, wanneer hij denkt aan zijn geliefde.’
Daarom zegt Frankl ook dat wanneer je liefdevol omgaat met de medemens, natuur en cultuur, je veel beter in staat bent om met het lijden om te gaan. Daarbij citeert hij veelvuldig Friedrich Nietzsche: ‘Wie een waarom heeft waarvoor hij kan leven, kan bijna elk hoe verdragen’. Frankl zag zelf dat niet de sterksten het kamp overleefden, maar diegenen die een levensdoel voor ogen hadden, dat verder reikte dan het kamp zelf. Het hebben van een hoger doel veronderstelt zelfkennis en zelfreflectie.
Via transcendentie en het delen van je verhaal
Het formuleren van dat hogere doel gaat volgens Frankl via de zelftranscendentie. Je stijgt boven je eigen dagelijkse werkelijkheid uit via wegen van de verbeelding, geloof, inspiratie, mystiek, spiritualiteit van al het mooie en bijzondere dat de natuur, de cultuur, de kunst en de medemens ons bieden. Hij heeft zijn indrukwekkende verhaal gedeeld door middel van een boek. Het vertellen en delen van levensverhalen helpt om gebeurtenissen opnieuw met elkaar te verbinden en er nieuwe betekenissen aan te geven. Het leven heeft zin als je je verhaal formuleert en deelt met jezelf en met anderen. Viktor Frankl heeft in zijn boek het volgende verhaal gedeeld (blz. 58).
‘Op een andere dag werkten wij in een greppel. Het vroege ochtendlicht om ons heen was grauw, de hemel boven ons eveneens en ook de sneeuw die uit de hemel viel. Grauw waren de lompen die mijn lotgenoten droegen en grauw waren hun gezichten. Ik meen dat ik in gedachte weer een gesprek voerde met mijn vrouw, of misschien trachtte ik de zin te ontdekken van mijn lijden, van mijn langzame dood. Ik voelde hoe mijn geest zich verhief boven deze troosteloze, zinloze wereld en ergens vandaan hoorde ik een zegevierend ‘Ja!’ in antwoord op mijn vraag naar de uiteindelijke zin van het leven. Op hetzelfde ogenblik werd een licht ontstoken in een afgelegen boerderij, die zich als een schilderij aftekende aan de horizon van het troosteloze Beierse landschap. ‘Et lux in tenebris lucet’ – en het licht scheen in de duisternis. Urenlang hakte ik in de bevroren grond. De bewaker kwam langs en riep mij enkele scheldwoorden toe en wederom verdiepte ik mij in een gesprek met mijn geliefde. Steeds sterker voelde ik haar aanwezigheid. Ik meende haar te kunnen aanraken, ik meende slechts mijn hand te hoeven uitstrekken om de hare te kunnen grijpen. Steeds sterker voelde ik: ‘Zij is hier, nu.’ En op hetzelfde ogenblik streek een vogel vlak voor mij neer, op de hoop aarde die ik had opgegraven uit de greppel en keek mij strak aan.’
Zin in de toekomst
Als je het over de zin van het bestaan hebt, dan heb je het vooral over de zin in de toekomst, het leven dat nog voor je ligt.
Op elk moment heb je de vrijheid om keuzes te maken, hoe moeilijk de omstandigheden ook zijn, is de lijfspreuk van Viktor Frankl. Door de zin te formuleren (in zinnen) geef je jezelf een tweede kans, die nu begint. Daarvoor is het ook noodzakelijk dat je inzicht hebt in je hogere doel. Het formuleren van zinnen over de zin van het leven is dus toekomstgericht. Hoe formuleer je voor jezelf (eventueel met behulp van anderen) de zin voor de rest van je leven op grond van je eigen verhaal.
Alles kan je afgenomen worden, maar nooit je geestelijke vrijheid om te beslissen hoe je omgaat met dat wat je overkomt. En juist die geestelijke vrijheid geeft inhoud en betekenis aan het leven, dat gebaseerd is op de drie pijlers ‘liefde’, ‘lijden’ en ‘een hoger levensdoel’. Op elk moment heb je de vrijheid om keuzes te maken, hoe moeilijk de omstandigheden ook zijn, is de lijfspreuk van Viktor Frankl.