Maand: februari 2021

Soms zijn er termen die aan mode onderhevig zijn en iets zeggen over de tijdsgeest waarin we leven. Als loopbaanbeleider kom ik om de haverklap de term ‘persoonlijk leiderschap’ tegen. Wat heb ik een aversie tegen deze term. Ik leg het hieronder uit.

‘Leiderschap’ is dus zo’n term. Dan gaat het niet alleen over Trumpiaanse leiderschapsstijlen, zoals we bij de Amerikaanse verkiezingen beleven, of om leiderschapsstijlen bij een bedrijf of organisatie. Het gaat tegenwoordig ook om leider te zijn van je eigen leven. Overal vind ik cursussen om iets aan mijn eigen leiderschap te doen.

Ik vind leiderschap een vreselijke term. Alsof het leven maakbaar is; alsof je daar volstrekte zeggenschap over hebt. Ik wil helemaal geen leider zijn van mijn eigen leven, dat getuigt naar mijn smaak van een ontzettende arrogantie. Het is alsof ik mezelf op een voetstuk moet plaatsen om mijn leven betekenis te geven. Hoe groot moet mijn ego zijn? Bah.

De Ander

Dan kom ik uit bij de Franse filosoof Emanuel Levinas. Hij heeft een hekel aan ego’s. Levinas baseert zijn filosofie op de ontmenselijking tijdens de tweede wereldoorlog. Aan het fysieke geweld in de tweede wereldoorlog gaat een fundamentele vorm van geweld vooraf: het ontwijken van de blik van de Ander, het niet in de ogen willen kijken van de Ander, de ontkenning dat de Ander een gezicht heeft. Ander schrijft Levinas met een hoofdletter om dat het daar in het leven om gaat. Als je de ander niet meer als mens ziet met een gezicht, kun je hem of haar van alles aan doen.

Levinas heeft het over het gelaat omdat dat het meest sprekende gedeelte van de mens is, dat bijna altijd onbedekt is. Juist nu in Coronatijd zorgen de mondkapjes ervoor dat niet alle mimiek kan zien. Je zoekt de Ander via het gelaat, omdat via het gezicht het innerlijk van de mens ziet. Als er iemand op een voetstuk moet staan dan is dat niet de leider; ook niet de leider in jezelf, maar de Ander. Door via de Ander te denken, worden we aangesproken op onze verantwoordelijkheid en onze egocentrische neigingen.

Pleidooi voor de kleine goedheid

De leider streeft naar een ‘grote goedheid’ en de niet-leider naar de ‘kleine goedheid’, aldus Levinas. Wanneer de mens naar grote goedheid streeft dan gaat dat altijd ten koste van Anderen, de kans dat hij ontspoort is dan groot. De grote goedheid leidde tot de moord op zes miljoen joden in de tweede wereldoorlog. Maar ook de grote goedheid van het persoonlijke leiderschap gaat ten koste van de Ander. Het is in principe een egocentrische bezigheid hoe je je zelf kan leiden hoe je tot de ander kan verhouden, zodanig dat je er beter van wordt.

De kleine goedheid is echter overal, maar wordt weinig gezien, omdat die in principe heel bescheiden en nederig is. Wanneer je via de Ander denkt en op basis daarvan voor de Ander zorgt, dan doe je per definitie het kleine goede. Dat hoeft niet op een voetstuk geplaatst te worden. Zorgen voor iemand is ook zorgen voor jezelf: het geeft voldoening en maakt je bescheiden. Daar heb je helemaal geen leiderschap voor nodig. Zeker niet in tijden van Corona. Integendeel. 

Naar aanleiding van de rellen in Den Bosch tijdens het ingaan van de avondklok heb ik een blog geschreven dat is overgenomen door de website van Volzin.

Ik woon aan de rand van het centrum van Den Bosch en heb samen met veel plaatsgenoten spannende uren meegemaakt. Relschoppers lieten een spoor van vernielingen achter. In plaats van relschoppen zouden ze ‘De zin van het bestaan’ van Viktor Frankl moeten lezen. Frankl schrijft: “Als alles van je afgenomen is, dan heb je nog steeds de geestelijke vrijheid om te beslissen hoe je omgaat met dat wat je overkomt”.

Waardig of onwaardig

Voor wie het niet weet: Viktor Frankl was voor de Tweede Wereldoorlog al een bekende Weense psychiater en hij heeft de concentratiekampen van de tweede wereldoorlog overleefd. Direct na de oorlog publiceerde hij zijn boek De zin van het bestaan. Hij schrijft daarin dat zelfs bij de meest verschrikkelijke, onwaardige omstandigheden je altijd nog de tijd hebt om te bedenken hoe je je daartoe verhoudt: waardig of onwaardig. Als alles van je afgenomen is, dan heb je nog steeds de geestelijke vrijheid om te beslissen hoe je omgaat met dat wat je overkomt.

Zelfs in de concentratiekampen heeft het leven zin. Belangrijk hierbij is dat je na elke gebeurtenis even de tijd neemt hoe je reageert. Het gaat dus niet alleen om de geestelijke vrijheid, maar ook om daar bewust tijd voor te nemen en te bedenken hoe in waardigheid kunt reageren.

Hij had zelf ervaren dat concentratiekampgevangenen zich waardig en onwaardig kunnen gedragen. Ook geeft hij voorbeelden van bewakers die zich onwaardig en waardig hebben gedragen. Zijn leven dankt hij vooral aan de laatste groep. Een avondklok en een concentratiekamp zijn onvergelijkbare grootheden, maar ik moest er sterk aan denken tijdens de hoogtepunt van de rellen.

Norm

Vandaag de dag nemen wij steeds minder de tijd en dus de geestelijke vrijheid om te bedenken hoe wij ons waardig kunnen gedragen. Onwaardig gedrag en onwaardig taalgebruik zijn aan de orde van de dag. Het lijkt zelfs de norm te worden in deze corona-crisis. Het tempo van de samenleving en de anonimiteit van het internet dragen daartoe bij.

Polarisatie en onwaardigheid van de samenleving zelf worden door oproepen op de sociale media bevorderd, zoals in Den Bosch en andere steden bleek.

Zelftranscendentie

Nu weet ik wel dat de Bossche relschoppers Viktor Frankl niet gaan lezen, maar toch gun ik hen zijn gedachtegoed. Ik gun de relschoppers (en anderen) hoe ze via Viktor Frankl tot waardig gedrag kunnen komen en boven zichzelf kunnen uitstijgen.

Volgens Frankl gaat dat via zelftranscendentie. Volgens het woordenboek betekent transcendentie: boven jezelf uitstijgen; het bovennatuurlijke en het bijzondere willen zien. Bij zelftranscendentie leg je zelf de verbinding met het bijzondere: het bijzondere dat de schepping heeft gebracht, de liefde die je geeft en krijgt, en de zorg voor je omgeving.

Op die manier overstijg je jezelf en ga je op een waardige manier met je omgeving om. Ik hoop dat niet alleen de relschoppers, maar velen met mij dit gaan inzien. En zo komen we tot een waardige samenleving. Ook in tijden van corona, want van deze crisis zijn we nog lang niet verlost.