Op vrijdag 9 maart geef ik een bezinningsdag over de onzin van geluk en de zin van het bestaan met Viktor Frankl als leidraad). Succes en geluk zijn niet maakbaar. Zin en betekenis geven wel. Op deze dag gaan we aan de hand van Frankl deze ontdekkingstocht maken via het delen van het eigen verhaal. Wat is voor jouw zin van het bestaan? Meer informatie en opgave zie deze link. Hieronder volgt een verantwoording waarom ik deze dag belangrijk vind.
De ONZIN van geluk en de ZIN van het bestaan.
met als leidraad Viktor Frankl: de zin van het bestaan.
Er moet mij iets van het hart. Ik word kriegel van al die berichten dat ik succesvol en gelukkig móet zijn. Als ik het niet ben, heb ik geen uitzicht op het optimale genot en dan ben ik een loser. Alsof succes en geluk maakbaar zijn. Geluk wordt verengd tot het hebben van genot en succes. De Griekse filosofen discussieerden al over het fenomeen geluk. Voor Aristoteles was het streven naar geluk gelijk aan het ontwikkelen van goede deugden. Zorgen voor welzijn van de ander neemt hierin een belangrijke plaats in, teneinde het ultieme bij die ander naar boven te halen. Voor Aristippus stond geluk gelijk aan het ultieme genot, alhoewel hij goed besefte dat dit ultieme genot niet altijd intellectueel en moreel is. Het Griekse woord ‘hedone’ dat ‘eigen genot’ betekent staat model voor een hedonistisch leven. Geluk is zelfzuchtig en staat voor het streven naar een directe lustbeleving. Behoeftes en verlangens worden gemakkelijk en direct bevredigd. Ook Sigmund Freud zei het al: “De mens wil lust en het orgastische geluk.” Het is hevig maar kort. Moeilijkheden, problemen, pijn en lijden worden uit de weg gegaan. In ons streven naar geluk worden we steeds ongelukkiger, omdat ongeluk nu eenmaal bij het leven hoort; het leven is gewoonweg niet gemakkelijk en oppervlakkig. Iedereen krijgt op de een of andere manier te maken met ongeluk en lijden. Het gaat er nu juist om hoe je daarmee om kunt gaan. Daarom spreek ik liever niet over ‘geluk’ maar over ‘zin’. Zo kom ik terecht bij de bekende psychiater en Auschwitz-overlevende Viktor Frankl.
Viktor Frankl: de zin van het bestaan
Viktor Frankl heeft als nummer 119.104 de concentratiekampen overleefd. In 1945 schrijft hij op grond van die ervaringen het boek: De zin van het bestaan; een inleiding tot de logotherapie. (1945/2005). In dit boek beschrijft hij op zeer indringende wijze het leven van een gewone gevangene in het concentratiekamp vanuit het perspectief van een psychiater. Zelfs in een concentratiekamp heeft het leven zin en kan je het lot in eigen handen nemen. Logos betekent niet alleen “woord” maar ook “betekenis” en volgens de logotherapie is het streven naar de zin van het leven de primaire motivatiekracht waarover de mens beschikt (en niet de lust van Freud). De zin van ons bestaan wordt door ons zelf ontdekt en dat gaat ook via de weg van de pijn, het lijden. Iedereen heeft in zijn leven met lijden en ongeluk te maken en soms komt het heel onverwachts en juist dat kan een enorme impact op je leven hebben. Daarmee te dealen heeft pas echt zin volgens Frankl (blz. 88).
‘De wijze waarop de mens zijn noodlot en alle daaruit voortvloeiend lijden aanvaardt, de wijze waarop hij zijn kruis draagt, biedt hem ruimschoots gelegenheid – zelfs onder de moeilijkste omstandigheden – een diepere betekenis te geven aan zijn leven. Hij kan moedig, waardig en onzelfzuchtig blijven, of hij kan zijn menselijke waardigheid vergeten in de verbitterde strijd tot zelfbehoud en tot het niveau van het dier afdalen.’
Indien het leven zinvol is, dan moet het lijden ook zinvol zijn, omdat het lijden evenals het noodlot en de dood een onuitwisbaar deel van het leven uitmaakt, aldus Frankl.
Via de liefde, het lijden en het hebben van een hoger doel
Viktor Frankl geeft geen definitie van zin, omdat dit bij ieder mens op ieder tijdstip verschillend is. Je probeert op een zo goed mogelijke manier de levensproblemen op te lossen en je taken te vervullen. Vanuit zijn concentratiekampervaring heeft hij zelf ervaren dat je alles afgenomen kan worden, maar niet de geestelijke vrijheid om te beslissen hoe je omgaat met dat wat je overkomt. En juist die geestelijke vrijheid geeft inhoud en betekenis aan het leven.
Wel geeft hij aan dat er drie pijlers van belang zijn om zin te geven aan het bestaan
1) Liefde (voor de mens, de cultuur en de natuur).
2) Lijden (omgaan met lijden dat iedereen treft)
3) Een hoger doel hebben in je leven.
Uiteraard zijn deze drie pijlers met elkaar verweven. Voor Frankl is liefde de allerintiemste verbondenheid met de medemens, de cultuur en de natuur. In een ontroerend citaat uit zijn boek verbindt hij de liefde met het lijden en de toekomst (blz. 55).
‘Ik werd door één gedachte beheerst: voor het eerst in mijn leven erkende ik de waarheid. (…) De waarheid – dat de liefde het hoogste doel is waarnaar de mens kan streven. Op dat ogenblik realiseerde ik mij de betekenis van het grootse geheim dat dichters en denkers ons hebben onthuld: Slechts de liefde kan de mens verlossen. Ik begreep dat een mens die niets meer bezit in de wereld, ogenblikken van opperste gelukzaligheid kan beleven, wanneer hij denkt aan zijn geliefde.’
Daarom zegt Frankl ook dat wanneer je liefdevol omgaat met de medemens, natuur en cultuur, je veel beter in staat bent om door te dringen tot de ander en dus ook de potentiële mogelijkheden van de ander, de cultuur en de natuur ziet. Daarnaast ben je daardoor veel beter in staat om met het lijden om te gaan. Daarbij citeert Frankl veelvuldig Friedrich Nietzsche: ‘ Wie een waarom heeft waarvoor hij kan leven, kan bijna elk hoe verdragen’. Frankl zag zelf dat niet de sterksten het kamp overleefden, maar diegenen die een levensdoel voor ogen hadden, dat verder reikte dan het kamp zelf. Het hebben van een hoger doel veronderstelt zelfkennis en zelfreflectie.
Voor hem zelf was dat niet alleen zijn geliefde (waarvan hij toen nog niet wist dat ze al vergast was), maar ook het schrijven van een boek op grond van zijn ervaringen en zijn verloren gegane manuscript: ‘de zin van het bestaan’. Hij had stiekem zijn concept-manuscript meegenomen naar Auschwitz, maar daar werden zijn kleren, inclusief manuscript, afgenomen. Hij kreeg de bekende kampkleding van een pas overleden gevangene (blz. 131). ‘Het staat vast dat mijn verlangen dit manuscript te herschrijven mij heeft geholpen de ontberingen en kwellingen van het concentratiekamp te overleven’.
En via transcendentie en het delen van je verhaal
Emily Esfahani Smith (2017) heeft in haar boek : ‘De kracht van betekenis; hoe zin te geven aan je leven’ een onderzoek gedaan hoe zin in de loop der tijden gedefinieerd is. Haar werk leunt sterk op het gedachtengoed van Viktor Frankl. Naast Liefde, lijden en het hebben van een hoger doel voegt zij nog twee componenten toe aan het hebben van een zinvol leven: transcendentie en het vertellen van je verhaal. Deze pijlers zitten in feite ingesloten in de pijlers van Frankl, toch vind ik ze de moeite waard om apart te noemen.
Smith definieert transcendentie als het uitstijgen boven de dagelijkse werkelijkheid. Dat kan via de wegen verbeelding, geloof, inspiratie, mystiek, spiritualiteit of beleving van al het mooie en bijzondere dat de natuur, cultuur, kunst en de medemens ons biedt. Frankl zelf vindt zelftranscendentie het belangrijkste middel om tot een hoger doel te komen. Het is de vrijheid van de mens om stelling te nemen ten opzichte van zichzelf, om tegenover zichzelf te gaan staan en op te treden en boven zichzelf uit te stijgen.
Zo kun je het verhaal van Frankl over zijn geliefde als een transcendentie ervaring zien. Dat geldt natuurlijk ook voor de plaats waar je een ervaring hebt. Een klooster bijvoorbeeld roept bepaalde ervaringen ook op. Transcendentie kunnen je verhaal tot een bijzondere ervaring maken.
Viktor Frankl heeft zijn indrukwekkende verhaal gedeeld door middel van een boek. Het vertellen en delen van levensverhalen helpt om gebeurtenissen opnieuw met elkaar te verbinden en er nieuwe betekenissen aan te geven. Het telkens opnieuw verhalen van je leven, geeft je telkens opnieuw de kans, eventueel met anderen om er anders tegen aan te kijken. Het leven heeft zin als je je verhaal formuleert en deelt met jezelf en met anderen.
Viktor Frankl heeft in zijn boek het volgende verhaal gedeeld (blz. 58).
‘Op een andere dag werkten wij in een greppel. Het vroege ochtendlicht om ons heen was grauw, de hemel boven ons eveneens en ook de sneeuw die uit de hemel viel. Grauw waren de lompen die mijn lotgenoten droegen en grauw waren hun gezichten. Ik meen dat ik weer in gedachte weer een gesprek voerde met mijn vrouw, of misschien trachtte ik de zin te ontdekken van mijn lijden, van mijn langzame dood. Ik voelde hoe mijn geest zich verhief boven deze troosteloze, zinloze wereld en ergens vandaan hoorde ik een zegevierend ‘Ja!’ in antwoord op mijn vraag naar de uiteindelijke zin van het leven. Op hetzelfde ogenblik werd een licht ontstoken in een afgelegen boerderij, die zich als een schilderij aftekende aan de horizon van het troosteloze Beierse landschap. ‘Et lux in tenebris lucet’ – en het licht scheen in de duisternis. Urenlang hakte ik in de bevroren grond. De bewaker kwam langs en riep mij enkele scheldwoorden toe en wederom verdiepte ik mij in een gesprek met mijn geliefde. Steeds sterker voelde ik haar aanwezigheid. Ik meende haar te kunnen aanraken, ik meende slechts mijn hand te hoeven uitstrekken om de hare te kunnen grijpen. Steeds sterker voelde ik: ‘Zij is hier, nu.’ En op hetzelfde ogenblik streek een vogel vlak voor mij neer, op de hoop aarde die ik had opgegraven uit de greppel en keek mij strak aan.’
Zin in de toekomst
Als je het over de zin van het bestaan hebt, dan heb je het vooral over de zin in de toekomst, het leven dat nog voor je ligt. Op elk moment heb je de vrijheid om keuzes te maken, hoe moeilijk de omstandigheden ook zijn, is de lijfspreuk van Viktor Frankl. Door de zin te formuleren (in zinnen) geef je jezelf een tweede kans, die nu begint. Daarvoor is het ook noodzakelijk dat je inzicht hebt in je hogere doel. Frankl (blz. 94): Wij moeten dus ook zonder aarzeling de mens uitdagen tot het vervullen van een potentiële levensbetekenis, gericht zijn op versterking van de innerlijke kracht, door hem te wijzen op een toekomstdoel waarop hij zich kan richten.”
Het formuleren van zinnen over de zin van het leven is dus toekomstgericht. Hoe formuleer je voor jezelf (eventueel met behulp van anderen) de zin voor de rest van je even op grond van je eigen verhaal. En dat is precies wat we op vrijdag 9 maart in het Domincanenklooster in Huissen gaan doen.